केल्याने (हिंदी) भाषांतर

"Don't think of others because they don't do it often!"

हे वाक्य GoogleBuzz वर वाचून मला आठवलं ते पुढील सुभाषित

ददतु ददतु गालिर्गालिवन्तो भवन्तो
वयमपि तदभावाद्गालिदानेSसमर्था: |
जगति विदितमेतत दीयते विद्यमानम्
न हि शशकविषाणं कोSपि कस्मै ददाति ||
-भर्तृहरि (वैराग्यशतक)

पण मग एकाला त्याचा अर्थ कळेना म्हणून मग हे रूपांतर!

जितनी चाहे गाली दो तुम, हम ना कभी कुछ बोलेंगे ,

तुम तो ठहरे गालीवान तो, और भला तुम क्या दोगे ;
खरहेके ना सींग कभी कोई, दान करेगा जी किसीको
जो है अपने पास वही तो, देता प्राणी दुनियाको !

अमिताभच्या आवाजात मधुशाला ऐकली होती (http://www.youtube.com/watch?v=FO_2Ypeq6KM). त्याचा प्रभाव होता म्हणून त्या चालीत बसेल असं लिहिलंय.

English:

Oh, friend curse me, curse me, curse me, .... as long as you wish,

I don't have any curses , so I cannot give them!
It is well-known that "you can donate only if you possess it!"
No one can give hare-horns to anybody!

याची सुरुवात कार्थिकच्या buzz पासून झाली; त्याला धन्यवाद !

भाषांतर करता करता....

भाषेचा जन्म कसा होत असेल?? खरंच मोठा गूढ प्रश्न आहे. एखाद्या गोष्टीला आपण एक अमुकएक संज्ञा का वापरतो?? आता या वाक्यातच अनेक संज्ञा येऊन गेल्या. मग या संज्ञा बदलत असतील का? आता तुम्ही म्हणाल, हा सगळा उहापोह ज्याचं पोट भरलेलं त्यांच्यासाठीच आहे. ज्याला दोन वेळची भ्रांत आहे त्याच्यासाठी काय जी संवाद साधते ती भाषा !!
हे जरी खरं असलं तरी नेमका संवाद होण्यासाठी "भाषा" फारच महत्त्वाची ठरते. गेल्या काही वर्षांपासून भाषा हा माझ्या आवडीचा विषय झाला आहे. संस्कृतचा किंचित अभ्यास केल्याने असेल किंवा इतर कारणांनी असेल भाषेविषयी माझ्यां मनात अनेक कोडी आहेत. आणि "केल्याने भाषांतर" हे लिहिताना किंवा भाषांतरित गोष्टी वाचताना अशी अनेक कोडी पडली आहेत. काही दिवसांपूर्वी एक भाषांतर करण्याचा योग आला आणि वाटलं काय गंमत असते भाषेची!! निमित्त झालं IIT मधल्या एका स्पर्धेचं. spoken tutorials भाषांतरीत करण्याची ही स्पर्धा होती. एका software ची माहिती आयोजकांनी video मध्ये दिली होती. तो video मी इथे दिला आहे. तर, त्या video मधला audio कोणत्याही भारतीय भाषेत भाषांतरित करून द्यायचा होता. मी मराठीत केला. तोसुद्धा इथे आहे.
इथे भाषांतर, भाषांतर असं मी म्हणतोय खरं; पण हे सगळं करताना मला जाणवलंय, भाषांतर मध्येही "अंतराचा" उल्लेख आहे. हे अंतर पडता कामा नये / कमी व्हावं म्हणून जे करायचं त्याला "अनुवाद" म्हणणंच जास्त योग्य. किती समर्पक आहे : "अनु"-"वाद", दोन भाषा म्हणजे जणू वेगवेगळी दोन वाद्यं, आणि त्यांच्या तारा एकाच सुरात छेडल्याचा अनुभव आहे या शब्दात!! वाद्य वेगळी असली तरी सूर तोच हवा आणि पक्का हवा!! आणि "भाषांतर" करताना या गोष्टीला फार महत्त्व आहे. नाहीतर भाषेतलं अंतरच वाढतं!!
आता हीच गंमत पहा ना;TV वर आपण हल्ली अनेक मराठी कार्यक्रम बघतो.. तेव्हा अगदी हमखास असतं काय "अमुक अमुक कार्यक्रमा".... चे प्रायोजक आहेत ..... xyz ; ....यांच्या सहयोगाने (??).. xyz.
आता काय हे?? यांच्या सहयोगाने हे कुठून आलं ?? तर "in association with" चं शब्दशः भाषांतर!! आता ज्यांना "प्रायोजक" असं सुचलं त्यांना "सहयोगी प्रायोजक" सुचायला काय हरकत होतं? असो. त्यामुळे हे सरळ सरळ शब्दशः भाषांतर झालं. लहानपणी संस्कृत उतारे/ पद्य यांचं भाषांतर करताना आमचे गोवंडे सर नेहमी सांगायचे," भाषांतर वाचताना मूळ उतारा / पद्य याचं हे भाषांतर आहे असं वाटता कामा नये. प्रत्येक भाषेचा एक बाज असतो; तो राखून भाषांतर केलं की तो अनुवाद ठरतो. आता "Let me demonstrate this to you" किंवा "I have found that by trial and error" याचं भाषांतर कसं करणार? माझा video बघा तुम्हाला आपोआप कळेल! :P

दुसरा मुद्दा असा की भाषा ही कोणत्यातारी प्रदेशात / संस्कृतीमध्ये रुजते, जन्मास येते आणि विस्तार पावते. त्यामुळे काही शब्द असे असतात की ठरवलं तर ते भाषांतरित करता येतील. पण ते कानाला बरोबर वाटणार नाही. कारण सुरात नाही ना!! आता मराठीमध्ये "Press Enter after that" याचं भाषांतर "त्यानंतर प्रवेशाची कळ दाबा " असं केलं तर ते हास्यास्पद होईल!!! "त्यानंतर enter दाबा" हेच ठीक वाटेल. याला दुसरीही एक बाजू आहे : त्वरण, स्थितीज ऊर्जा वगैरे शब्द ऐकले की इंग्रजी माध्यमाची मुलं लगेच हसू लागतात. हे भाषांतर अनैसर्गिक नाही; इतकंच की त्या शब्दांची आपल्याला सवय नाही. इथे मी त्याबाबत सांगत नाहीये. बहुतांशी शब्दांना आपण "अनुवादित" करू शकतो. पण ज्या गोष्टी मुळात एखाद्या ठिकाणी नव्हत्या त्यांना उगीच ओढून ताणून आपल्या भाषेत आणण्याचा हट्ट कशाला? उदा. क्रिकेट, चॉकलेट अशा गोष्टी मूळच्या भारतीय नाहीत. मग फक्त अर्थ ध्वनित करण्यासाठी काहीतरी लांबलचक संस्कृतोद्भव शब्द कशाला जोडायचे?

तिसरी महत्वाची गोष्ट म्हणजे काही विशेष प्रयोग. उदाहरणार्थ, वाक्प्रचार, म्हणी वगैरे. तर हे प्रयोग थोड्याफार फरकाने प्रत्येक भाषेत असतात. पण तिथे तो नेमका प्रयोग झाला तर मजा येते. When in Rome, do as the Romans do असं म्हटलं तर मराठीत ते देश तैसा वेश असंच व्हायला हवं. रोमन राज्यात रोमन लोकांप्रमाणे रहा(!!) असं चालणार नाही.

अशा अनेक गोष्टी आहेत. मी काही भाषातज्ज्ञ नाही. हा video करताना मला जे लक्षात आलं ते मी इथे लिहिलं. शेवटी काय, अनुवाद करताना आपण कोणाशीतरी संवाद साधतो आहोत हे लक्षात ठेवलं म्हणजे झालं!!